КУДС-ийн найруулагчийн ангийн багш МУАЖ Г.Жигжидсүрэн: Кино хийнэ гэдэг сармагчны ажил биш

“Анхны алхам” киногоороо Монголын кино урлагт “анхны алхам”-аа тавьсан Гомбожавын Жигжидсүрэн найруулагч бол “Эх бүрдийн домог”, “Хүний амь”, “Суварган цэнхэр уулс”, “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Амин мөр” зэрэг олон төрөл жанрын арав гаруй кино бүтээсэн баялаг өвтэй, хүмүүний нэгэн насны амьдралынхаа нэгэн жарныг монголын кино урлагт хэлбэрэлтгүй зориулсан их уран бүтээлч билээ. Түүний монголын кино урлагт оруулсан хувь нэмрийг тэмдэглэн үнэлж 2019 оны “Улаанбаатар олон улсын кино наадам”-аас “Хүндэтгэлийн хангарьд” гардуулсны дараа найруулагчтай ярилцсанаа уншигчиддаа баяртайгаар хүргэж байна.

Жалан-Аажавын Тэгшзаяа. Өөрийн амьдралын нэгэн жарныг элээж зүтгэсэн монголын кино урлагт та хэрхэн анх хөл тавьж, хувь тавилангаа холбож байв?

Гомбажавын Жигжидсүрэн. Би айлын ганц хүүхэд. Өвөө маань ном судар их цуглуулж уншдаг Юмсүрэн гэж хүн байлаа. Гэхдээ их багад нас барсан болохоор өвөөгөө бүүр түүр мэднэ. Аав, ээж ажилд явчихаад ихэнхдээ эзгүй байх тул би үндсэндээ эмээгийн гар дээр өсөж хүн болсон гэж болно. Намайг багад манайх хотод, их сургуулийн яг арын гудманы хашаанд байхад аав, ээжийн талын хамаатнууд хөдөөнөөс жин тээж их ирнэ. Нэг өглөө сэрээд харахад л гэрийн хашаа дүүрэн тэмээ зулчихсан байдаг байж билээ. Жинчид нэг ирсэн бол яаруу явахгүй, дор хаяж л арваад хоноод буцна. Тэр дунд надад үлгэр хачин сайхан ярьж өгдөг Дондов гэж  нэг өвгөн байлаа. Эмээ ч гэсэн үлгэр их ярьж өгнө, надаар байнга оньсого таалгана. Ийм үлгэрийн, монгол ахуй орчинд өссөн нь надад ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлжээ гэж бодогддог юм. Би ер нь гайгүй ойтой хүүхэд байсан шиг байгаа юм. Шүлэг их уншина, уншсанаа заавал тогтоож авна, тэгээд өнөөхөө энэ тэнд очиж цээжээр уншина. Тэгж шүлгээр дамжиж уран зохиолын амтанд багаасаа орсон хүн. Сүүлдээ ч өөрөө шүлэг бичдэг ухааны юм боллоо. “Миний хөх ишиг” нэртэй миний анхны шүлэг 1954 онд намайг дөрөвдүгээр ангид байхад “Пионерийн үнэн” сонинд хэвлэгдсэн юм. Тухайн үед зохиолч Ц.Гайтав гуай “Пионерийн үнэн” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга байсан үе. Одоо “Үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын төв” байгаа байшингийн хоёр давхарт 4-р ангийн хүүхэд шүлгээ бариад шууд Гайтав гуай дээр тавиад орж байснаа их тод санадаг юм. Тэр үед үнэхээр л нэг тийм эрх хөх ишиг надад байлаа. Ээжтэйгээ хотноос бэлчээрт гарч явахад нь “Зу зу, миний ишиг ээ” гээд дуудахаар эргэж харж майлаад эхийгээ орхичихоод над руу гүйгээд ирдэг байлаа. Нэг өглөө харсан өнөөх чинь эхийнхээ гуя руу мөргөж байдаг юм байна. Миний тэр шүлэгний сүүлийн хоёр мөр нь

“Эхийгээ мөргөөд байвал 

 Эрхлүүлж чамайг тоглуулахгүй” 

гэж төгсдөг юм. Тэрийг л Гайтав гуай анзаарсан шиг байгаа юм, хөөрхөн шүлэг байна, сонинд хэвлэнэ гээд хүлээж авсан. Уран бүтээл, утга зохиол руу хандах анхны үр тэгж л соёолсон.

Би 2-р дугаар дунд сургууль төгссөн. Тэр үед 1, 2-р сургуульд ялангуяа утга зохиолын дугуйлан идэвхитэй ажилладаг байлаа. Дугуйланд том том зохиолчид ирж уулзалт, яриа хийнэ, өөрсдийн шүлгийг хүүхдүүдэд уншиж өгнө. Бас Засгийн газрын ордонд долоо хоног бүрийн тавь дахь өдөр үдээс хойш туршлагатай зохиолчид эхлэн бичигчдийг хүлээж авч, шүлэг зохиолыг нь сонсож зөвлөгөө өгдөг, одоогоор бол “нээлттэй хаалганы өдөр” гэж болдог байсан юм. Тэр үйл ажиллагааг би их сонирхож очдог, хүмүүсийн юу уншиж байгааг их сониучирхаж сонсдог байлаа. Сүүлдээ ч өөрөө шүлгээ уншдаг боллоо. Нэг өдөр хүүхдийн зохиолч Мөнгөний Чимид гуай өдөрлөгийг удирдаж таарсан юм. Радиогийн хүүхдийн нэвтрүүлгийн редакцийг ахладаг байсан Чимид гуай миний хоёр шүлгийг радиогоор нэвтрүүлж өгөхөөр болж хаврын нэг их хавсарган шуургатай өдөр одоогийн “Зориг сан”-гийн байранд байсан радиод очиж шүлгээ уншиж билээ. Энэ мэтчилэн уран зохиол руу багаасаа татагдсан хүн ирээдүйд уран зохиолоор явна, Горькийн сургуульд сурна гэсэн хүсэлтэй, “Тверский Бульвар” гээд сургуулийнхаа хаяг энэ тэрийг олоод авчихсан, сүрхий мөрөөдөлтэй байлаа. Тэгсээр 1960 онд дунд сургуулиа төгслөө. Тэр үед конкурс гэж байгаагүй. Төв хорооны боловсон хүчний хэлтсээс  хүүхдүүдийг дүнгээр нь гадаад, дотоодын их сургууль, эсвэл техникумд хувиарладаг байсан үе. Би дүнгээрээ гадаадын сургуульд хувиарлагдах боллоо. Гэтэл хүсэж мөрөөдсөн Горькийн сургуулийн хуваарь байсангүй. Тухайн жил Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Төмөр-Очир гуайн хүү, сүүлд бид их сайн найзууд болсон Галбадрах нэг ирсэн хуваарьт нь Горький явж таарсан юм билээ. Тэгээд надад Эрхүүгийн улсын их сургуулийн хуулийн ангийн хуваарь ноогдлоо. Ийм хуваарьтай ирлээ гээд гэртээ ортол аав барагтай юм хэлдэггүй, дуугай зангаараа “Миний хүү өөрөө мэд” гэж байна. Гэтэл ээж би ганц хүүгээ мөрдөн байцаагч болгохгүй гээд зүтгэчихлээ. Мөрдөн байцаагч гэдгийг ээж юу ч гэж ойлгож байсан юм, бүү мэд. Ямартаа ч хүүгээ Рагчаад дагуулуулж эмч болгоно гэж байна. Рагчаа гэж Анагаахын сургуулийн профессор, дотрын мундаг эмч байлаа. Рагчаа гуай аавтай их найз, манайхаар ирж шатар их тоглоно. Ээж үнэхээр дагуулж очоод би Рагчаа гуайг дагасан бол үнэхээр л эмч болох байсан биз. Гэтэл юмны учрал тохиол, хувь тавилан гэж их сонин. Түрүүнд би нээлттэй хаалганы өдөр гэж ярьсан даа, тэнд анх би Ч.Лодойдамба гуайтай анх танилцаж жижиг өгүүллэг энэ тэрээ аваачиж үзүүлдэг байсан юм. Миний сурагчийн бэхээр сарайлган бичсэн өгүүллэгийг Лодой багш жигтэйхэн нарийхан үзгээр уйгагүй зассан ноорог одоо ч надад байдаг юм. Тийм том зохиолч гэхэд тийм уйгагүй, чин сэтгэлтэй.  Тийнхүү Анагаахын сургуульд орно гэсэн бодолтой явж байгаад наадмын өмнөхөн долоон сард “Морь булгидаг хөшөө”-тэй сааданд Лодой багштай гэнэт таарлаа. Багшид учир байдлаа хэлтэл намайг өрөөндөө дагуулж ороод “Чи ерөөсөө нэг жил ажил хий. Тэрний дараа чамайг би кино зохиолчийн сургуульд явуулж өгье” гэж байна. Тэгээд нэг жижигхэн цаасан дээр зурвас бичээд “Кино үйлдвэр” гэж хаана ч байдгийг мэдэхгүй надад өнөөх зурвасаа атгуулаад сайтар зааж өгөөд явууллаа. Замдаа өнөө бичгийг нь унштал “Нөхөр Самбууд, энэ хүү Жигжидсүрэнг туслах найруулагчаар авч ажиллуул” гэсэн зурвас байсан юм. Тийнхүү гэнэт зам мөр эргэж би “Кино үйлдвэрт” туслах найруулагч болж кино урлагтай холбогдсон түүхтэй.

Намайг ордог жил Д.Жигжид гуай эхлээд “Хэний буруу вэ” нэртэй байгаад сүүлд “Улаанбаатарт байгаа миний аавд” болсон киногоо хийж байсан үе. Нэг жил Жигжид гуайн туслахаар ажиллаж байтал дараа жил нь найруулагчийн хуваарь ахиад ирсэнгүй. Тэгээд 1961 онд Д.Чимэд-Осор гуай Ц.Дамдинсүрэнгийн “Гологдсон хүүхэн” туужаар анхны киногоо найруулахад туслахаар ажиллаа. Тэгж монголын хоёр том найруулагчийн туслахаар нэг нэг жил ажилласан. Тэд бол хүнийхээ хувьд ч, найруулагчийн хувьд ч өдөр шөнө шиг ялгаатай хүмүүс. Жигжид гуай бол хачин хатуу ширүүн, жүжигчиддээ загнана, уурлана, маш нарийн зааж зааварлана. Гурав алхаад эргэх юман дээр хоёр алхаад эргэхэд л зогсоогоод заавал гурав алх гэдэг ч юм уу диктатур маягаар харьцана. Чимэд-Осор гуай харин өөрөө жүжигчин хүн болохоор жүжигчдийн дотоод ертөнц, ахуйг ойлгоно, маш сайхан харилцана. Илүү зөөлөн арга барилтай. Ийм өдөр, шөнө шиг ялгаатай хоёр найруулагчийн туслахаар ажиллаж кино урлагтай анх холбогдсон нь маш том туршлага, ховор хувь тохиол болсон. Тэгээд 1962 онд Бүх холбоотны кино урлагийн дээд сургууль ВГИК руу сурахаар явж тэнд таван жилийг А.С. Хохлова, Лев Кулешов гэсэн хоёр мундаг багшийн гар доор найруулагчийн ангийг төгссөн түүхтэй.

Ж.Т. Та ВГИК-ээс ямар олзтой ирсэн бэ?

Г.Ж. Найруулагч гэдэг зүйлийг танхимаар сурч, бөөнөөр нь гаргадаг мэргэжил биш. Яахав хүнд онол хэрэгтэй нь хэрэгтэй. Онолыг бол хагас жил, эсвэл нэг жил үзээд цаашаа сонирхсоноо бие даагаад хүн өөрөө судлачихаж болно. Харин уран бүтээлч хүн насаараа л хүн байхын утга учрыг эрэлхийлж явдаг байж мэднэ.

Хохлова, Кулешов хоёр багш маань Оросын өндөр боловсролтой, сэхээтэн давхаргын улсууд. Кулешов багшийн аав гэхэд Тамбовийн уран зургийн галлерейг үндэслэн зураач хүн. Хохлова багш бол Боткин гээд алдартай докторын зээ охин. Ийм урлагийн, соёл боловсролын ахуйд өссөн хүмүүс. Тэр хоёр яагаад ч юм надад их сайн. Би гэр орноор нь их очдог, ойр дотно байсан. ВГИК-д таван жил тэр сайхан багш нараас олж авсан зүйл бол хүн байхын утга учир л юм.

Ж.Т. Уран бүтээлч хүнд зовлон хэр тус болдог вэ? Зарим хүн хэт зовлонд нухлуулж өөрийгөө яйруулах хэрэггүй, зарим нь зовлон уран бүтээлчийг хурцалдаг гэдэг. Таны хувьд?

Г.Ж. Зовж байж уран бүтээл төрдөг гэж би нэг их боддоггүй. Гэхдээ хүмүүс өөр өөр болохоор арга барилын хувьд янз бүр байх нь бий. Тухайлбал солонгосын найруулагч Ким Ки Дук ч юм уу, данийн Ларс фон Триер байна. Эдний туулсан амьдрал, үзсэн зүйлс “араамнаас” өөр байхгүй юу. Тиймдээ ч тогтсон зүйлийг эвдээд гараад ирж байна. Ялангуяа кино бол хүний нүдэнд өртөхдөө амархан урлаг. Гурван нүдтэй хүн байна гэвэл хүн гээч сониуч амьтан юм хойно үзэх гээд л гүйлдэнэ ээ дээ. Яг үүнтэй адил тогтоод тагтаршчихсан байсан дэлхийн киноны урсгалууд эвдэгддэг юм байна. Италийн Неореализм, францын Шинэ давалгаа, Догма гээд шинэ урсгалууд өмнө байснаа дандаа эвдээд гарч ирсэн. Энэ бол сайн зүйл. Гэхдээ эдэн дотроос хэд нь амьдрах чадвартай үлдэв гэдэг сонин. Дэлхийн киноны хөгжилд асар том хувь нэмэр оруулсан Неореализм амьдрах чадвартай байсан. Догма одоо байна уу гэвэл байхгүй. Тэгэхээр нэг хэсэг нь цаг үеийн үзэгдэл болоод өнгөрдөг байх нь. Удаан хугацаагаар дэлхийн киноны дэг сургуульд нөлөөлөх урсгал чиглэл гарна гэдэг их ховор байдаг юм байна. Энэ дундаас социалист реализмыг би муу гэж боддоггүй. Үзэл суртлын хатуу буулган дор ч гэсэн чамлалтгүй сайн бүтээлүүд төрсөн. Өнөөдөр америкийн жүжигчдийг магтаад байдаг. Холливудад Станиславскийн ч гэдэг юм уу дэг сургуулиудыг байгуулсан улсууд нь 1917 онд эх нутгаасаа Америк луу дүрэвчихсэн оросууд л байсан. Тэр утгаар монголын киног оросын соц реализмын суурин дээр боссонд олзуурхдаг. Том “школа” дээр бий болсон.

Ж.Т. Та Улаанбаатар олон улсын кино наадмын шүүгчээр жил дараалан ажиллаж байгаа хүн. Улаанбаатар кино наадамд ирж, сонгогдож буй орчин цагийн монгол кинонуудыг хэрхэн дүгнэж байна? Орчин цагийн өнөөгийн монгол киноны талаар ямар сэтгэгдэлтэй явдаг вэ?

Г.Ж. Монгол кино социализмын үед гайгүй байх нь байсан. Гэхдээ үзэл суртлын чөдрөөс болж бид их баларсан улс. Ардчилал монголд юу авч ирсэн, ардчилал намайг юугаар баярлуулсан ба гэхээр оюун санааны тусгаар тогтнолыг авчирсан. Ардчилалын чухал ололт энэ байгаа юм. Түүнээс биш нэг унадаг дугуйтай хүн машинтай болсон, нэг давхар шавар байшин хорин давхар шилэн барилга болсон гэдэг онц чухал биш. Социализмын үед монгол кино олон улсын кино фестивалиудаас шагнал авах тохиолдол байсан. Гэтэл нэг хэцүү нь монголын кино их хаалттай байсан үе. Канн, Венецийн кино наадмуудаас бидэнд урилга ирнэ, гэтэл явуулахгүй. Монгол кино зөвхөн соц орнуудын дунд болдог Карловы Варын юм уу, Ташкентийн кино наадмуудын хүрээнд л оролцох хязгаартай. Белградад “Фестиваль фестивалья” гээд урд оны дэлхийн том зэрэглэлийн кино наадмаас шагнал авсан кинонуудыг цуглуулж үзүүлдэг нэг их гоё фестиваль болдог байсан юм. Тэрэнд би 1977 онд анх “Эх бүрдийн домог” киногоо аваад оролцож байсан түүхтэй. Тэгэхэд тэнд очоод юу хэлэх, яах зэргийг Соёлын яам, Төв хорооноос дуудаж зааварчилна, хэлэх үгийг шалгана зэрэг уран бүтээлчдэд тодорхой хаалт байлаа.

Мөн монголын кино үйлдвэрлэл нэлээд хоцрогдсон байгаа юм. Киноны дуу, өнгөний хувьд ялангуяа их тааруу. Олон улсын кино наадамд очоод киногоо сайн техник дээр тоглуулахаар дандаа дуугаараа гологдоно, дуу нь цаашаа ороод бөглүү юм болчихно. Ийм техникийн зовлон бас байсан. Нөгөө талаар киног төрөөс даадаг, кино үйлдвэр, соёлын яам, коллеги, уран сайхны зөвлөл гэсэн олон хатуу шат дамжлага байсан нь бас хэрэг болж байгаа юм. Хаалттай байсан ч сайн кинонууд гарсан. 90 оноос хойш харин монголын кино унасныг ганц би ч биш бүх үзэгчид хэлнэ. Одоо харин жаахан босож явна шүү.

Ж.Т. Энэ цаг үед кино урлагт зүтгэж буй үеийнхэний давуу тал, ололт, сул тал, бэрхшээлийг та юу гэж хардаг вэ?

Г.Ж. Хонгилын үзүүрт гэрэл харагдаж байна гэдэг шиг өнөөгийн залуу уран бүтээлчдэд би их урамтай байгаа. Олон улсын кино наадмуудад өөрсдийн зардлаар яваад үзэж хараад байна, ядахдаа хүссэн киногоо үзчих боломжтой байна. Энэ бол том “школа”. Нөгөө талаас европ, америк, ази зэрэг дэлхийн киноны төв болсон орнуудад зохиолч, найруулагч, жүжигчин, дууны инженер, зураглаач гээд киноны бүхий л мэргэжлээр сурч, төгсөж ирсэн залуу уран бүтээлчид олноороо гарж ирж байгаа нь намайг их баярлуулж байна. Эд нар эх орондоо ирээд “юмаа” хийгээд эхэлж байна. Хэцүү байх нь байгаа. Нэгд, мөнгө байхгүй. Хоёрт, нөгөө жалга жалгандаа гэдэг шиг хувь хувьдаа юм хийгээд байгаа учраас холбоо харилцаа байхгүй, нэгнээ сайн мэдэхгүй байна. Бидний үед цөм нэг тогоонд байсан болохоор хэн ямар вэ гэдгээ мэддэг амар байлаа. Ямар ч байсан монгол кино олон улсад эхнээсээ танигдаж байна, монгол чинь кинотой юм байна, ийм жүжигчинтэй, зураглаачтай юм байна, үнэхээр сайхан давтагдашгүй онгон байгальтай юм байна, ийм ахуй соёлтой юм байна гэдгийг дэлхий дахин мэдэрч, сонирхож эхэлж байна. Хамтарсан кинонууд хийгдэж байна. Энэ жилийн Улаанбаатар кино наадмыг  нээсэн “Ер бусын ертөнц” гээд монголын бөөгийн тухай Франц найруулагчийн хийсэн кинонд би их олзуурхсан. Бөө гэдэг зарим талаар арай дэндээд бизнес болчихоод байгаа болохоос бидэнд байгаа оюун санааны маш сонирхолтой, том өв юм.

Ж.Т. Улаанбаатар кино наадмын ач холбогдлыг юу гэж хардаг вэ? Кино урлагийн хөгжилд үзэгчдийн боловсрол чухал уу?

Г.Ж. Би монгол үзэгчдэд үнэхээр баярлаж явдаг. Дээр үед ч тэр, одоо ч тэр манай үзэгчид монгол кинонууддаа их хайртай, их сайн ч үздэг. Ази, европын том орнуудад очиход бид нар үзэгчидээ алдах гээд байна, үзэгчдийн тоо багасаад байна гэж их халагладаг. Кино үзэгчдийг татахыг хүсэх тусмаа л мөнгө олох зэвсэг болж байгаа юм.  Карло Понтийн “Кино ашиг олж байвал бизнес, мөнгө олохгүй бол урлаг байдаг” гэсэн үг бий. Үзэгчдийн дийлэнх нь л киноны энэ бизнес талын хэрэглэгч байдаг. Харин мөнгөнөөс хамааралгүйгээр кино урлагийн шилдэг бүтээлийг гаргаж ирж олон нийтэд хүргэж, таниулж байгаа, бүтээлч тээшийг авч явах ганц арга зам бол олон улсын “А” зэрэглэлийн кино фестивалиуд юм. Монголд ч ялгаагүй сайн кино фестивалиар дамжуулж үзэгчид боловсроно, сэхээрнэ. Боловсрох тусмаа л киноноос сэтгэхүйн таашаал, тааламж авдаг болно, бодно, сэтгэнэ.

Ж.Т. Түрүү онд Францад зохиогддог Азийн киноны Везулийн кино наадамд Монгол орныг онцолж, таныг хүндэт зочноор урьж “Мөхлийн ирмэгт” гурвал бүтээлийг тань толилуулсан. Тус наадмын ард директор Bastian Meiresonne “Таныг Монголын Акира Куросава” хэмээн үнэлсэн байсан. Та тус наадмын талаар болон францын үзэгчид монгол киног, таны киног хэрхэн хүлээж авсан талаар сонирхуулаач.

Г.Ж. Монгол кино ганц хоёр удаагийн тохиолдлыг эс тооцвол ганц Франц гэлтгүй Европт ер нь гарч байгаагүй. Везулийн кино наадмаар монголыг онцлох орноор сонгож, “Монголын кино өдөрлөг”-ийн хүрээнд янз бүрийн цаг үеийн 10-аад киног сонгож гаргасан юм. Өөр цаг үеийн кинонуудаас сорлож сонгосон болохоор их сонирхолтой, гадны үзэгчид ч үнэхээр сайн хүлээж авсан. Бид өөрсдөө төдийлөн мэддэггүй болохоос гадаадын кинонуудтай зэрэгцүүлээд харахаар монгол кино их өөр юм. Ахуй өөр байна, уламжлал, харилцаа, соёл өөр байна. Хүмүүсийн зан төрх өөр байна. Нэг ижил үйл явдалд орлоо гэхэд европ хүн, монгол хүн хоёр эрс тэс өөр хариу үйлдэл үзүүлнэ. Энийгээ бид мэддэггүй. Харин олон улсын кино фестивальд очих үед л олон орны кинон дундаас энэ ялгаа мэдрэгддэг.

Ж.Т. Гертруда Стэйн “Онцлогийг нь өөртөө тээж явахгүй юм бол үндэс угсааны хэрэг юусан билээ?” гэсэн байдаг.  Кино уран бүтээлчийн хувьд өөрийн үндэсний онцлог, мөн чанарыг бүтээлдээ зориуд тусгах үүрэгтэй гэж санадаг уу? Биднийг бид болгож буй гол мөн чанар юу вэ?

Г.Ж. Зориуд тусгах биш юм, бид хоёрын сая ярьсан зүйлээр дамжиж аяндаа гарч ирнэ. Одоо үед хувцас хунар, байр сав, гудамж талбай нь адилхан байж болно. Нөхцөл байдал ч ижил байж болно. Гэтэл тэр нөхцөл байдалд тухайн хүний оюун сэтгэхүйгээс уламжлалтай гарч ирж байгаа хариу үйлдэл, үнэлгээ, харилцаа, цаашлаад эрхэмлэж буй үнэт зүйл, соёл, сэтгэхүй өөр байна. Бид энийгээ л анзаарах, гаргах ёстой. Яг адилхан үйл явдалд европ хүн нэг өөр хариу үзүүлнэ, гаднаасаа адилхан ази харагдавч япон, хятад, монгол хүн гурвыг нэг нөхцөл байдалд оруулаад тавихаар гурван өөр дүр зураг харагдана. Тэгэхээр монгол зан төрх гэж өөр. Тэр хаанаас үүсдэг вэ гэхээр, өөрийг нь нөхцөлдүүлж буй ахуй, орчноос л бий болдог.

Ж.Т. “Бүлээн нурам”, “Хүн чулууны нулимс”, “Амин мөр” буюу “Мөхлийн ирмэгт” гурвал бүтээл таны өмнө хийгдэж байсан реалист өгүүлэмж, драм голлосон кинонуудаас хийц, санааны хувьд өөр, тийм нэг “шаналантай” бүтээлүүд санагддаг. Та эл “мөхлийн гурвал”-аараа юу өгүүлэхийг зорьсон бэ?

Г.Ж. Уран бүтээлч хүний хувьд, энэ улсын иргэний хувьд миний сэтгэлийг зовоож, эмзэглүүлж явсан гурван сэдэв болох хэлмэгдүүлэлт, цус ойртолт, архидалтыг хөндсөн бүтээлүүд. Энэ гурван үзэгдэл өмнө ч байсан, одоо ч байгаа, биднийг “дуусгаж” байгаа гурван зүйл. Тиймдээ ч “Мөхлийн ирмэгт” гэж нэрлэсэн нь учиртай. Үзэгчиддээ хэлж буй миний үг, сэрэмжлүүлэг, шаналал юм.

Ж.Т. Тухайн үед “Бүлээн нурам” киног бүтээж байх явцад “Монголчууд ийм зэрлэг хүмүүс” гэж дэлхийд зарлах юм уу? Хүн хүнээ хайрлахгүй ийм кино бидэнд хэрэгтэй юу? зэргээр, кино гарсны дараа “Ил товчоо” сонинд шүүмжлэлт өгүүлэл гарсан зэргээр олон эргэлзээ, эсэргүүцэл дагуулж байсан юм билээ. Харин та чухам юунд итгэж “Бүлээн нурам”-аа хийсэн бэ?

Г.Ж. “Бүлээн нурам”-ын зохиолыг Б.Лхагвсүрэн бичиж байлаа. Бид хоёр ер нь яаж яваад кино хийхээр хамтарсан тухай эхнээс нь алсуур яръя. Лхагвасүрэн бид хоёр нэг нутгийнх, залуугаасаа нөхөрлөсөн улс, зөн төрхөөрөө ч их адилхан. Мань эр хэлдэг байлаа “Чи бид хоёр айлын ганц, эрхийн тэнэг хүүхдүүд гэдгээрээ ижил” гэж. Тэр чанар нээрээ л бид хоёрыг ойртуулсан байх гэж боддог юм. 1989 онд “Алтан шонхор” киног хийдэг жил Лхагвасүрэн яг сургууль төгсөөд ирчихсэн, анхын ном “Уянгын тойрог”-оо гаргачихсан, хэсэг чөлөөтэй байсан үе. Тэгээд би найзыгаа хөдөө салхинд гаргая гэж шийдээд Төв аймгийн нутаг руу зурганд аваад явлаа. Тэгэхдээ “Алтан шонхор” киноны редактор хий гэж санал тавьсан юм.  Кино зураг авалт явагдаж байх хоёр сарын хугацаанд Лхагвасүрэн надад “Халх гол”-ын байлдааны дэвсгэр дээр хүн чанарын тухай “Цусан гавьяа” нэртэй жүжиг бичих гэж байгаа санаагаа баахан ярилаа. Бодоод байсан жүжиг биш кино болговол их боломжийн юм шиг санагдлаа. Тэгээд наадхаараа кино зохиол бичвэл яадаг юм гэснээр Лхагвасүрэн “Хүн чулууны нулимс” киноны зохиолыг бичсэн. Тэгэхэд би кино зохиолоо товчхон бичнэ шүү гэсэн ганцхан л шаардлага тавиад үлдсэнийг нь Лхагвасүрэнд даатгасан. Тухайн үед кино зохиол гэж нимгэн нь 40 хуудас, зузаан нь 80 хуудас юм орж ирдэг байлаа. Зохиолчид дүрийн хувцсыг тоочиж өгүүлэхээс эхлээд “Алтан нар мандлаа, мөнгөн сар гарлаа” гэдэг ч юм уу уран зохиолын нарийн дүрслэл хөөх ч юм уу, баахан нуршдаг тал байсан. Би ийм юм битгий бичээрэй, зүгээр 202 дугаар өрөө, хоёр дүр сууж байна, яриа нь тэр гээд диалогоо хийчих л гэж хүссэн. Тухайн дүр ямар хувцас өмсөх, ямар эд хэрэглэл байхыг зураач байна, зураглаач байна, найруулагч байна, жүжигчин байна, тэгэхээр аяндаа гараад ирнэ гэсэн. Тэгээд зохиолоо 20 хуудсанд багтаагарай гэтэл мань эр 18 хуудас зохиол бичиж өгсөн. Тэгээд уран сайхны зөвлөлөөр ортол Лхагвасүрэн, Жигжидсүрэн хоёр монголын кино үйлдвэрийн уран сайхны зөвлөлийг доромжилж байна, ийм кино зохиол гэж байхгүй, зүгээр киноны санаа л байна гэхчлэн хэл ам, эсэргүүцэл дагуулсан. Юутай ч уран сайхны зөвлөлөөр зохиолоо батлуулаад “Хүн чулууны нулимс”-аа хийж байх явцад “Бүлээн нурам”-ын санаа төрсөн юм. Тэгэхэд би Увс, Баян-Өлгий гээд баруун аймгийн сумдуудаар л яваагүй болохоос монгол орны 18 аймаг, ихэнх сумдаар явчихсан байсан үе. Тэгж явж байхад “дебил” хүүхдүүд их тааралдана. Нэг айлын 8, 9 хүүхэд байлаа гэхэд хоёр нь дебил байх энүүхэнд. Гадны хүн нэвтрүүлдэггүй өөр хоорондоо гэрлэснээс болж Увс билүү, Ховдын нэг сум бараг тэр чигтээ “дебил” болчихсон жишээ ч таарсан. Энийг нэг бүтээлээрээ дуугарах юмсан гэж боддог байлаа. Тэгээд анагаахын доктор, генетик судлаач, академич Раднаабазартай очиж уулзаж ярилцлаа. Тэгсэн мань хүн “Наадах чинь монголчуудыг үгүй хийх юм мөн. Судалгаа, баримт байсаар байхад дуугараахаа л эсэргүүцээд дараад байдаг. Тиймээс заавал дуугарах ёстой юмны нэг” гэж урам өгч байгаа юм. Тэр үед өнгөн дээрээ социалист бүтээн байгуулалт сайхан болж байна, үр хүүхэд сайхан өсч байна гэж сурталддаг ч далдуур цус ойртолт газар аваад байдаг, үр хүүхэдтэйгээ ёс бус зүйл хийчихсэн хүмүүс ч цөөнгүй байсан. Тэгээд энэ эмзэг сэдвийг Лхагвасүрэнд хэлж зохиолыг нь бичүүлснээр кино төрсөн түүхтэй.

Ж.Т. Таны амьдралд уран бүтээлчийн хувиар тулгарсан хамгийн хүнд сорилт юу байсан бэ?

Г.Ж. Ахиад өнөө постсоциализмынхаа үеийг ярих гэж байна. Ганц би ч биш, Р.Доржпалам гуай нэг ярилцлагадаа “Миний ихэнх кино шархтай” гэж хэлсэн байсан. Хүний бүтээлийг энийгээ хас, тэрийгээ нэм, ингэж тэгж өөрчил гэж заавардаж “шархдуулж, сэглэдэг” л хамгийн хэцүү. Миний хамгийн их эвдүүлсэн кино бол “Говийн нүдэн”. С.Эрдэнэ гуай Горькийн сургуулийн дээд курсэд байхдаа бичсэн байгаль хамгааллын агуулгатай “Баянбүрд” гэж туужаар хийсэн кино. Суудалд шигдэж байгаад л тушаал ахиад байдаг Кабинетийн эрдэмтэн Зангад, шинжлэх ухааны мэдлэгээ бодит үйл хэрэг болгох хүсэлтэй, говьд очиж бүтээн байгуулалт хийх эрмэлзэлтэй Батнасан гэсэн хоёр өөр эрдэмтний тухай, эдний хоорондын зөрчилд тулгуурласан “Говь”, “Хот” гэсэн хоёр ангитай кино хийгдсэн юм. Гэтэл тухайн үед соёлын яамны сайд байсан нэг хүн эрдэмтдийг ямар байдлаар харуулж байгаа юм, эрдэм номын ажлаасаа болж гэр бүл салж байгаа нь энэ үү, би эрдэмтдийн орчинг сайн мэднэ, ийм юм гэж байхгүй гэж буугаад заавардаж хасуулсаар нэг анги болгочихож байгаа юм. Батнасангийн хувийн амьдралын зөрчил, шаналал байхгүй болчихоор говьд сайхан зүйл цэцэглүүлчихнэ гэсэн нэг их хий мөрөөдөж гиеүүрсэн амьтан болоод кино угтаа давсгүй сулбагар хоолтой л адилхан болчихож байгаа юм. Би хоёр ангиар нь үлдээх гэж их зүтгэсэн. Сүүлдээ ерөөсөө цөхөрдөг юм билээ. Энэ ч ёстой кино ч биш, юу ч биш юм боллоо, ер нь ахиад кино хийхээ больё, кино урлагаас явъя гэж бодсон. Тэгээд 1974-1978 оны хооронд Багшийн дээдийн кино драмын ангид багшилсан. Тэгсэн хэр нь л киногоо орхиж чаддаггүй юм билээ, багшлах хугацаандаа “Хүний амь”, “Эх бүрдийн домог” хоёроо багш нарын зуны амралтаар хийсэн. Загас усандаа байгаа юм шиг л байдаг золиг юм билээ. Сүүл үед миний зүүдэнд кино үйлдвэр их орж ирдэг болсон. Кино павилониуд, тэнд ажиллаж байсан хүмүүс, тухайн үеийн орчин зүүдэнд барин тавим үзэгдэнэ. Би телевизэд ялгаагүй арав, хорин жил ажилласан хүн. Гэтэл кино үйлдвэр л сэтгэл, зүүдэнд хадаатай, байнга орж ирээд байдаг золиг.

Ж.Т. Ямар ч цаг үед үл хувирах хүмүүний мөн чанар гэж байдаг болов уу? Байдаг бол тэр нь юу вэ, таны хувьд?

Г.Ж. Байдаг байгаасай л гэж боддог. Байдаг бол өдрийн од шиг ховор биз. “Хүний хэн гэдгийг мэдье гэвэл албан тушаал дэвшүүл” гэсэн үг бий. Хүн өөрчлөгдөж хувирч, эвдэрч байдаг амьтан. Нэг эвдэрсэн хүний зан төрх эргээд хуучин уг чанартаа ордоггүй л юм шиг байгаа юм. Хүний нэг хэцүү чанар байна. Юманд ханадаггүй цаашлаад байдаг, өөрөө тэрийгээ анзаарч, сэрэмжилдэггүй. Ер байнга хувирч, урваж хөрвөж байдаг нь ихэнх хүний онцлог юм уу даа. Гэхдээ албан тушаал ахиулах байтугай, хаан суусан ч хүнээрээ байдаг, хувирдаггүй хүн гэж байна. Жишээ нь Махатма Гандийг хар. Гэвч энэ бол өдрийн од шиг ховор тохиол. Магад энэ ховорхон цөөнхүүд л хүн төрөлхтөнг авч яваа юм биш үү.

Ж.Т. Таны биширдэг найруулагч хэн бэ?

Г.Ж. (Жигжидсүрэн найруулагч өрөөнд нь байсан Сергей Эйзенштейний зураг өөд үг дуугүй заав). Бас Акира Курасова, Федерико Феллини нар.

Ж.Т. Урлагийг чанд формоор бүтээнэ гэдэгт та итгэдэг үү? Таны ажиллах арга барил, уран бүтээлчийн хувьд өөртөө тавьдаг зарчим, шаардлага юу вэ?

Г.Ж. Хүн хүний арга барил өөр. Би хувьдаа чанд форм, зарчмаар урлагийг бүтээдэг гэж хэзээ ч ойлгодоггүй. Би тухайлбал жигтэйхэн зүүдэлдэг хүн. Миний зүүд голдуу үүрийн 4, 5 цагийн үед үзэгдэнэ. Заримдаа их өнгөтэй зүүд үзнэ. Зүүд алга болчихоор миний бие муудаж байгаагийн шинж. Тиймдээ ч зүүдээ манана. Зүүднээс улбаатай шууд уран бүтээл төрдөг гэж тодорхой хэлж бол чадахгүй. Гэхдээ зарим зүүд их олон хоног хүнийг дагана. Заримыг нь тэмдэглэж авна. Хожим тэр нь уран бүтээлд сэрхийж санагдах ч юм уу ашиглагдах явдал гарна. Би нэг удаа маш өнгөтөөр Акира Курасоватай уулзаж байна гэж зүүдэлж байлаа.

Ямар нэг тогтсон араам дотор юм бүтээнэ гэдгийг мэдэхгүй. Зохиолч нар ч ялгаагүй ярьдаг даа. Санаа ороод ирвэл шөнө дунд босоод биччихдэг гэж. Би ч гэсэн зохиолын санаа ороод ирвэл шөнө дөлөөр босоод бичнэ. Санаа орж ирсэн даруйд бушуухан тэмдэглэж авахгүй бол нисээд явчихдаг. Тэмдэглэлгүй алдвал хойно нь  хэчнээн харуусаж халаглаад ч санаанд огт байхгүй, эргэж орж ирэхгүй. Нас жаахан яваад ирэхээр бүр тийм болсон байна билээ.

Ж.Т. Андрей Тарковскийн “Сталкер” кинонд “Ухаантнууд сэтгэл гаргах бүртээ төлбөр нэхэмжлэх юм” гэсэн үг гардаг.  Урлагт ухаан, зөн совин, мэдрэмжийг хооронд нь зодолдуулж, нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэдэг мэтээр үздэг явдал бий.  Кино ер нь ухааны урлаг болов уу, эсвэл зөн совин, мэдрэмжийн урлаг болов уу?

Г.Ж. Зөн совин, мэдрэмжийнх гэж хэлнэ. Ер нь кино уран бүтээл, хөгжим бас тийм юм шиг билээ, эмоци, мэдрэмж хоёр дээр тулгуурладаг. Ухаан гэдгийг бол би бясалгал тал руу ойлгоод байна. Нэг их айхавтар бясалгаж байгаад киноны санаа олж авах, хийнэ гэдэг худал л болов уу. Мэдрэмж, эмоци их чухал. Даанч харамсалтай нь тэд нар чинь миний түрүүчийн хэлсэн зүүдтэй адил алга болчихдог, байнга төрж байдаг зүйл биш юм. Тэгэхээр тэрийг чинь урьдчилан төлөвлөж, хянаж болохгүй биз дээ. За би өглөө 7 цагт сэрнэ, тэгж байтал надад ийм санаа орж ирнэ гэж. (Инээв)

Ж.Т. Кино урлагийн мөн чанар, хэлийг танихын тулд юу хэрэгтэй вэ?

Г.Ж. Кино найруулагч болгоно гээд хүүхдүүдийг дөрвөн жил нухаад байгаадаа заримдаа би харамсдаг. Киноны найруулагч, мэргэжил гэдэг танхимын сургалтаар олж авдаг зүйл биш. Энд тэндхийн кино фестивалиудад явж байхад манай сурвалжлагч нар “Таны багш хэн бэ?” гэж асуудаг. Гадныхан болохоор “Та хэний туслах найруулагч байсан бэ?” гэж асуудаг юм. Би Курасовагийн асистанд байсан, Феллинигийн асистанд байсан гэвэл нэг юм илтгэнэ. Туслах хийгээд явж байхад тэр том мастерууд чамд хичээл заахгүй. Ердөө тэр бодит туршлага, харилцаанаас л хүн оюуны шүлтүүр, савныхаа хэрээр хутгаж авч суралцана. Тэгж байж кино найруулагч болно. Түүнээс дөрвөн жил сурлаа, диплом өглөө, алга ташлаа, сургуулиас бодит талбарт гараад чи хэн ч биш.

Ж.Т. Киноны үндэс суурь нь сайн кино зохиол гэж үзэх хандлага давамгайлж байна. Таны хувьд кино зохиол кинонд ямар үүрэгтэй вэ?

Г.Ж. Үндэс суурь гэдэг нь үнэн. Байшин байлаа гэхэд сайн хундаамтай байхгүй бол нураад уначихна. Гэхдээ…гэхдээ кино зохиол суурь хундаам биш байх тохиолдол байна. Үүний тод жишээ гэвэл нөхөр Тарковскийн, нөхөр Феллинигийн кинонууд байна. Зохиогчийн кинонууд байна. Манай хэсэг залуус ч гэсэн нийлж байгаад 90-ээд онд зохиолгүй кино хийж үзсэн л байдаг. Шууд тийм амар хуулбарлачихдаг зүйл биш л дээ. Кино хийнэ гэдэг сармагчингийн ажил биш. Кино эхлээд хүний тархин дотор боловсрох ёстой. Дотроос чинь гижигдээд бүр уран бүтээл болгож дуугарахгүй бол бол болохгүй ханаад ирэх үедээ аяндаа бүр кадр кадраараа харагдаад эхэлнэ. Зохиол ч гэсэн адилхан. Толгой дотор бүрэн боловсорчихсон зүйлийг цаасан дээр буулгахад амархан. Би киног гурван удаа төрдөг гэж боддог юм. Эхлээд кино зохиол болж цаасан дээр төрнө. Цаасан дээр бичсэн зохиол зургийн талбайд амьд хүнтэй ажиллаад ирэхээр хөдөлнө, өөрчлөгдөнө, хасагдана, нэмэгдэнэ, их юм өрнөнө. Тэгж хальсан дээр буюу зургийн талбай дээр хоёр дахь удаагаа төрж байгаа юм. Дараа нь эвлүүлэг хийх явцад заримыг дуу шуумаар илэрхийлье гэж бодно, заримыг нь хөгжмийн хэлээр хэлье гэж бодно. Гурав дахь удаагаа харин эвлүүлгийн өрөөнд төрж байгаа нь тэр. “Эвлүүлгийн өрөө гэдэг мэс заслын тасаг” гэж Феллини хэлсэн байдаг. Ийнхүү гурав төрж байгаа юм. Ингэж байж л киноны уран бүтээл төрдөг.

Ж.Т. Өөрийн киног хийхээр мөрөөдөж буй залуучуудад та юу гэж зөвлөх вэ? Сайн уран бүтээлч болохын тулд яах ёстой вэ?

Г.Ж. Тэг, ингэ гэж шууд утгаар бол юу ч хэлж чадахгүй. Нэг зүйл хэлбэл их бүдүүн баараг, бараг доромжилсан шахуу зүйл болох байх. Хүний юм битгий хуул л гэж хэлмээр байгаа юм. Өөрөөрөө бай, өөрийгөө гарга, түүгээрээ хүнд танигд. Одоо үед монгол кино тэр чигтээ солонгос, америк киноны хуулбар байна гээд байгаа биз. Хуулах юм байна. Япончуудыг та нар дандаа хүний үйлдвэрлэлийн санааг хуулаад хийчих юм гэхэд “Бид дандаа сайжруулж хуулдаг” гэсэн гэдэг байх аа. Гадны үрийг авчраад өөрийнхөө хөрсөнд ургуулаад их гоё цэцэг гаргачихаж болно. Гэхдээ тийм тохиол бас ховор. Акира Курасовагийн кинонууд гол төлөв япон биш английн Шекспир, оросын Горькийн жүжгээс сэдэвлэж хийгдсэн хэрнээ л гарцаагүй япон кино болсон байдаг. Үүгээрээ би залуу уран бүтээлчдэд том зохиолчдын бүтээлийг барьж аваад Жон гэдэг нэрийг нь Дорж болгоод өөрчлөөд хийчих гэж байгаа юм биш. Дотроосоо хийх хэрэгтэй. Өөр өнцөг, өөр үзэл бодол, өөр ухамсрын түвшинтэй давтагдашгүй хувь уран бүтээлч байж л сайн уран бүтээл гарна. Мөн арт кино, зохиогчийн киноны ачаар дэлхийн кино урлагийн уран бүтээлийн түвшин ахиж байдгийг мартаж болохгүй. Арт кино байгаагүй бол нэгэн хэвэнд шахаад цутгачихсан түүпий шиг кинонууд л бид үзэх байлаа. Социализмын үед бол үзэл суртлын шахаанаас болоод бидэнд бас нэг хэвээр хийсэн үйлдвэрийн бараа шиг кинонууд гаргахыг шаардаж байсан. Кино урлаг гээч зүйл арт киноны ачаар өөрийн нөөц боломжийг шавхаж, хил хязгаараа тэлж байдаг. Тиймээс залуус энэ лүү алхам алхмаар ч гэсэн дөтлөвөл хэрэгтэй л юм.