Монголын тухай баримтат киноны нэвтэрхий толь

Тэртээ 100 жилийн өмнө,1919 оны 11-р сарын 17 нд одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг суманд айлын отгон хүү болж мэндэлсэн,МУУГЗ Цэвээний Зандраа гуай монголын кино урлаг хэмээх өнөр айлын эцэг шиг түшигтэй,уул шиг нөмөртэй явсан эрхэм хүний нэг ээ. “Эрдэмт хүн номхон,Их мөрөн дөлгөөн” гэх ардын маань онч мэргэн үг бий.Чухамдаа МУУГЗ Цэвээний Зандраа гуай эрдэмт биеийг олсон гайхалтай даруухан атлаа ер бусын өргөн мэдлэг,боловсролтой,туйлын оюунлиг, өндөр соёлтой,гэгээрсэн хүн байлаа.

Юуны өмнө,Ц.Зандраа гуай зөвхөн кино урлаг төдийгүй ХХ зууны 30 аад оны монголын томоохон сэхээтэн,соён гэгээрүүлэгч, хөдөө нутгаар шинэ үеийн соёлын үрийг түгээгч багш хүн байлаа.1936 онд Багшийн сургуулийг төгсгөөд хөдөө орон нутгийн хүүхэд залууст эрдэм ном заах ариун үйлсээр хөдөлмөрийн гараагаа эхэлжээ.Тэрбээр Төв аймгийн Батсүмбэр сумын бага сургууль,дараа нь Улаанбаатарын тухайн үеийн нэр хүндтэй сургуулийн нэг, санхүү,эдийн засгийн техникумд багшаар ажилласан юм. Ц.Зандраа гуай 1930-аад онд идэрхэн 20 оод насандаа, уран зохиол сонирхож,багш нарыг бэлтгэх сургуульд сурч байхдаа ангийн найз нөхөд Д.Сэнгээ,Цэнд-Очир,М.Чимид нарын хамт их зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн уран бүтээлийн яриа,уулзалтанд оролцож,монголын ард түмний оюуны сор болсон С.Буяннэмэх,М.Ядамсүрэн, Д.Наваан-Юндэн,Ц.Дамдинсүрэн, Бямбын Ринчин зэрэг сэхээтнүүдтэй нэгэн үед мөр зэрэгцэн,шүлэг,өгүүллөг бичиж, ”Шинэ толь” сэтгүүл,”Ардын Үндэсний эрх””Үнэн” сонинд уран бүтээлээ нийтлүүлж явсан манай ууган зохиолчийн нэг юм. Түүний туурвисан “Монгол орон”, “Салхи дундахи зул” шүлэг өгүүлэл нь “Соёлын зам” сэтгүүлийн 1935 оны No.6-12дугаарт нийтлэгдэж байжээ.

1930-аад оны улс төрийн хэлмэгдлийн ширүүн шуурганд эдгээр сэхээтнүүдийн дийлэнхи нь өртөж, монголын соёл гүнзгий хямралд орсон хэцүү цагт шинэ үеийн утга зохиол,урлагийн гал голомтын дөлийг бөхөөлгүй цаашид улам бадраасан сэхээтнүүдийн нэг нь Цэвээний Зандраа гуай байлаа.Тэрбээр монголын утга зохиолын ам бүлээс өрх тусгаарлаж,1941 онд үндэсний кино урлагтай ирээдүйн хувь заяагаа холбоод,насан туршдаа дэлгэцийн урлагийг хөгжүүлэх үйлсэд ур чадвар,авъяас билгээ зориулж өөрийн үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан ховорхон хүний нэг юм.Монголын кино урлаг үүсээд удаагүй дөнгөж балчир 7 хон ойдоо хүрч байх үе,1943 онд Ц.Зандраа гуай, дэлхийн хамгийн анхны киноны дээд сургууль буюу Бүх Холбоотын Киноны дээд Сургуульд суралцахаар хилийн дээс давж,ВГИК-ийн анхны монгол оюутан болсон азтай нэгэн байлаа.Тэрбээр хүний нутгаас эрдмийг өвөрлөн монголдоо анхны дээд боловсролтой кино зохиолч болж ирсээн.Түүний боловсрол мэдлэгийн өргөн цар хүрээ нь,зөвхөн кино зохиол бичснээр хязгаарлагдсангүй баримтат ,уран сайхны киноны аль ч төрөл дээр үр бүтээлтэй ажиллах чадварлаг зохиолч, найруулагчийн авъяас билгийнх нь боломжийг нээсэн юм.Түүний анхны бүтээл нь Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойд зориулсан”Монгол Улс” хэмээх баримтат кино байлаа.Уг киноны зохиолыг Ц.Зандраа гуай бичиж, найруулагчаар нь зөвлөлтийн мэрэгжилтэн М.Трояновский ажиллажээ.ХХ зууны монгол улсын шинэ өнгө төрх,ард түмний ахуй,оюуны амьдралд гарсан өөрчлөлт,ялангуяа хувьсгалаас өмнө,монголд байгаагүй орчин цагийн холбоо,зам тээвэр,аж үйлдврийн хөгжил цэцэглэлтийн тухай хүүрнэн өгүүлэхдээ баримт дүрсээс ургуулан бичих Ц.Зандраа гуайн кино зохиолчийн ур чадвар энэ бүтээлд тод томруун илэрсэн байдаг.Баримтат кино зохиолын бичлэгийн онцлог нь “орчин цагийн бодит ахуйн цаад учрыг нээн таниулах бүтээлч хандлага юм”-хэмээн английн нэрт найруулагч Джон Грирсон тэмдэглэсэн бөгөөд энэ нь интерпретация буюу аливаа баримтын мөн чанрыг зохиогч нээн таниулахдаа өөрийн үзэл бодлын байр сууринаас тайлбарлан хүүрнэхийг онцолсон хэрэг.

”Монгол Улс” баримтат кинонд,ардын хувьсгалын дараа 30-аадхан жилийн хооронд монгол орны нүүр царай хэрхэн өөрчлөгдсөн,ард түмний амьдрал хэрхэн шинэчлэгдснийг хараад бахархах зохиолчийн үзэл санаа нэвт шингэсэн байдаг.Нөгөө талаас Монголын нийгэм,эдийн засаг,соёл,оюун санааны амьдралд гарсан хувьсал,үсрэнгүй хөгжлийг цэгнэн түүхийн өргөн дэвсгэр дээр өнгөрсөн,одоо цаг үетэй нь харьцуулсан дүрслэлийн хэлээр хүүрнэн өгүүлснээрээ уг бүтээл нь кино нийтлэл хэмээх шинэ төрөл зүйн анхдагч болсон юм.Энэ бүтээл бас монголын анхны өнгөт баримтат кино байснаараа учиртай бөгөөд киноны гэгээлэг,өөдрөг өнгө аяст гайхалтай нийцсэн ончтой шийдвэрлэл байлаа.Ер нь Ц.Зандраа гуай хилийн чандад дээд сургуулиа төгсөөд ирэхэд 1939,1945 оны дайны түгшүүрт жилүүд ард хоцорч,1950 иад онд монгол орны энх амгалан амьдрал,энхийн бүтээн байгуулалтын шинэ нэгэн үе эхлээд байлаа.Энэ нь зохиолчийн ертөнцийг үзэх үзэл, оюун санааны амьдралд зохих нөлөөгөө үзүүлсэн нь мэдээж хэрэг.Өөрөө ч Ц.Зандраа гуай угийн өөдрөг сайхан сэтгэлтэй хүн.Иймд түүний бүтээл бүр амьдралын баяр баясал,аз жаргал,сайн сайханд тэмүүлэх гэгээлэг өөдрөг үзлийг нэвт шингээсэн байдгаараа онцлог.Үүнийг 1954 онд зохиолоо өөрөө бичиж,өөрөө найруулсан Ц.Зандраа гуайн уран сайхны анхны кино “Шинэ жил” хэмээх бүтээлээс нь харж болно.Хэдүйгээр уг бүтээл социалист уралдаан,үйлдвэрийн тухай өгүүлсөн ажил хэргийн сэдэвтэй авч,киноныхоо өгүүлөмжөө хошин инээдмийн өнгө аясаар чимсэн байдаг нь үзэгчдэд баяр баясал бэлэглэдэг.Тухайлахад киноны гол баатар,үйлдвэрийн ажилчин Пунцаг социалист уралдаанд авсан үүргээ давуулан биелүүлээд дараа оныхоо ажилдаа орсон баярт мэдээгээ ээждээ дуулгахдаа”өнөө орой найз нөхөдтэйгээ шинэ жилээ” тэмдэглэнээ гэж хэлдэг.Харин ээж нь болохлоор хавар цагт ямар юмных нь шинэ жил тэмдэглэх билээ гэж гайхан,хөрш айлын авгайд энэ тухай сониучлан ярихад нөгөөдөх нь: “хуримаа л хийх гэж байхгүй юу? гэхэд нь түүний үгэнд итгэдэг.Ингээд хоер хөгшин хуримынхаа бэлэг сэлт,идээ будаанд бэлтгэж эхэлдэг.Буурлуудын энэ андуурал киноны өвөрмөц зангилаа болж өгүүлөмж,үйл явдлыг нь улам өрнүүлж сонирхолтой болгодог.Зохиолчийн энэ уран шийдэл нь үзэгчдийг баясгаж ,чухамдаа үр хүүхдийнхээ төлөө цаг ямагт санаа тавьж аз жаргалыг билигдэж явдаг ээжүүдийн сэтгэлийн сайхныг нээсэн нь уг киноны хүмүүнлэг ,гэгээлэг үзлийн нэг хэсэг байлаа.1950 иад оны ажилчин залуучуудын бүтээлч хөдөлмөр,үерхэл,нөхөрлөл,хайр сэтгэлийн тухай өгүүлсэн Ц.Зандраа гуайн “Шинэ жил” кино нь монголын уран сайнхны кинонд орчин цагийн сэдэвт бүтээлүүдийг түүчээлж, салхийг нь хагалсан юм.

Учир нь 1940-50 иад оны хооронд монголын кино урлагт улс орны аюулгүй байдал,үндэсний тусгаар тогтнолоо хамгаалахтай холбоотой буюу түүхэн сэдэвт бүтээлүүд давамгайлж байлаа.Харин орчин цагийн бүтээн байгуулалт,шинэ үеийнхний тухай сэдэв рүү анх уран бүтээлээ хандуулсан хүн бол Ц.Зандраа гуай юм.”Шинэ жил” киноныхоо дараа 1956 онд эрдэмтэн-зохиолч Э.Оюун ахайтны хамт орчин үеийн сэдэвтэй “Гэм нь урдаа”,”Манай аялгуу” хэмээх хоёр бүтээлийн зохиолыг бичиж,найруулагчаар ажиллажээ.

”Гэм нь урдаа” кино нь улс орны хөгжил цэцэглэлтээс хоцрогдсон малчны тухай өгүүлдөг.Зөвхөн хувийн цэнгэл,биеийн амрыг харж,зун,намрын сайхан цагаар өвс хадлангаа авч амжаагүй Сандаг хахир өвлөөр хэдэн мал нь өл алдаж үхэхэд хүрэхэд хүн,амьтнаас уут хормойгоор өвс гуйх,эцэс сүүлдээ,саахалт айлынхаа өвсийг хулгайлахад хүрч буйг энэ кинонд хошин инээдмийн өнгө аясаар өгүүлдөг. Ялангуяа “Манай аялгуу” кино нь монголын дэлгэцийн урлагийн түүхэнд тэмдэглэгдэх бусдаас содон бүтээл юм.Өнгөц харваас “Кино концерт” мэт санагдавч,чухамдаа, тодорхой өгүүлэмжээс урган гарсан үйл явдал бүхий хөгжимт уран сайхны бүрэн хэмээний анхны бөгөөд сүүлчийн өвөрмөц бүтээл байлаа.Хөгжимт уран сайхны киног Ц.Зандраа гуайгаас өөр ахин хэн ч бүтээгээгүй юм.Энэ утгаараа “Манай аялгуу” кино нь монголын дэлгэцийн урлагийг хөгжимт уран сайхны шинэ нэгэн жанр,төрөл зүйгээр баяжуулсан төдийгүй үндэсний киноны сан хөмрөгийн дахин давтагдашгүй,ховор нандин бүтээл болсон билээ.”Манай аялгуу” хэмээх нэр нь хүртэл уг бүтээлийн агуулга санаа,жанр төрлийг товч атлаа тодорхой илэрхийлсэн юм.

Өөрөөр хэлвэл улс орны маань хөгжил дэвшил,бүтээн байгуулалт,хүн ардын хайр сэтгэл, аз жаргалант амьдралын өнгө,нүүр царай хөгжмийн яруу эгшиг “Манай аялгуу”-нд шингэсэн хэрэг.Энэ уран санаагаа Ц.Зандраа гуай илэрхийлэхдээ тухайн цаг үеийн нийтэд түгсэн дуунуудын агуулгаас ургуулж,киноныхоо үйл явдлыг тун чадварлаг зангидаж,өрнүүлж,улмаар,киноны гол баатар Чимгээ,Бадрал хоёрын хайр сэтгэлийн ойлголцлоор үйл явдлыг тайлж,тэдний хурим найраар киногоо төгсгөдөг.Энэ киноны зохиомж,өгүүлэмж нь эгэл энгийн атлаа найруулагчийн нарийн бодож боловсруулсан деталь,үйл явдлын агуулгыг тодруулсан сонирхолтой уран шийдлүүдээр элбэг юм.Тухайлахад, киноны экспозици,буюу оршил хэсэгт монгол орны байгаль,говь нутгийн үзэсгэлэн,уудам тал нутгийн дүр төрхийг дүрслэхдээ УГЖ Долгоржав гуайн дуулсан “Хүрэн толгойн сүүдэр” уртын дууны дэвсгэр харуулсан нь тун нийцсэн уран шигтгээ болсон байдаг.

Дуугаа дуулаад малчин маань охиноо нийслэл хот руу сургуульд үдэн мордуулж байгаагаар киноны цаашид өрнөх үйл явдал эхэлдэг.Ер нь Ц.Зандраа гуай байгалын дөрвөн улирлыг киноныхоо өгүүлөмжийн эхлэл,өрнөл,туйл,тайлал болгож нийтэд түгсэн дуунуудын агуулгатай хослуулж урнаар шийдсэн нь тун сонирхол татдаг.Намар болоход залуус сургуульд мордцгоож,заримынх нь эх эцэг ах дүүс нь харийн газар суралцахаар яваа хүүхдүүдээ үдэн гаргаж буйг Хайдав гуайн дуулсан “Ээждээ” дуугаар харуулдаг.Киноны гол баатрууд Чимгээ,Бадрал хоёр ч бие биестэйгээ танилцаснаар киноныхоо үйл явдлыг зангидаж байна.

Хахир өвлийн улирлын цагаар сайхан танилцсан хосуудын маань харилцаа хүйтэрч,бие биенээсээ хөндийрч эхэлснээр үйл явдал өрнөж,туйлдаа хүрдэг.Урин хавар өнгөрч,олон сар уулзаагүй хосууд дэлгэр сайхан зуны улиралд санаандгүй уулзаж,учир зүйгээ ойлголцсноор киноны үйл явдал тайлагддаг.Чимгээ,Бадрал хоёр учирч сэтгэлээ уудлан бие биенээ ойлголцож байгаа хэсэг дээр “Учиртай Гурван толгой” дуурийн:Хайлаас модны мөчир дээр,Харцага шувуу жиргээд байнаа хө,Хайраар ханилсан бидэн хоёр,хамтрахын үгээ ярих уу”,”Эцэг,эхдээ хэлье дээ,Өмч хөрөнгөө аваад,хот газар очоод хуримынхаа юмыг төхөөрье дөө” хэмээн өгүүлэх Юндэн,Нансалмаагийн харилцаа дууг найруулагч уран шигтгээ болгож ашигласан тун ончтой болсон байдаг.Ингээд Намрын адаг,Өвлийн эхэн сард хосуудын хурим хийж,кино дуусдаг.”Манай аялгуу” киноны бас нэг нь тэмдэглүүштэй ололт бол Ц.Зандраа гуай баримтыг ,уран сайхны үйл явдалтай чадварлаг хослуулж,холбож шийдсэн нь киног онцгой үнэ цэнтэй болгосон юм.Тухайлахад ,уг бүтээлийн баримтат шинж чанар нь,энэ киноны үйл явдалд оролцож буй хүмүүс юм.Тэд нар монголын нэрд гарсан дуучид,хөгжимчид,жүжигчид,бүжигчид бөгөөд тэдний үзүүлсэн дуу,хөгжим,бүжгүүд нь үндэсний урлагийн сор болсон сонгодог шалгарсан бүтээлүүд байлаа.Алдартай энэ урлагийн мастеруудын дахин дахин давтагдашгүй дүр төрх,гайхамшигтай тоглолтуудыг Ц.Зандраа гуай кинондоо үүрд мөнхлөн үлдээсэн нь түүний үнэлж байршгүй гавъяа юм.

Тэгээд ч “Манай аялгуу” киноны баримтат шинж чанар нь цаг хугацаа өнгөрөх тус улам үнэ цэнэтэй болж байна.Эдүгээ XXI зууны өндөрлөгөөс “Манай аялгуу”-г үзэхэд өөрийн эрхгүй гойд сонирхол татна.Ганц жишээг дурдахад л,Ардын жүжигчин Цогзолмаа гуайн гоо үзэсгэлэн, дуулах намба төрх,түүний ид гялалзаж явсан залуу үеийг харахад үнэхээр бахармаар.

За,тэгээд Алдарт хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа симфони найрал хөгжмийг удирдаж ,АЖ Чулуун гуай хийлээр гоцлон хөгжимдөж буй маш ховорхон агшин,амьд дүрүүдийг харахад үнэхээр гайхалтай.Ер нь Цэвээний Зандраа гуай цаг ямагт уран бүтээлийн эрэл хайгуул хийж, үндэсний дэлгэцийн урлагаа хөгжүүлэх, жанр,төрөл зүйлийг нь баяжуулахад үргэлж,санаа тавин санаачлагатай ажилладаг уран бүтээлч байлаа.1963 онд “Хоёр найз” хэмээх хүүхэд багачуулд зориулсан кино туршиж бүтээсэн нь монголын анхны хүүхэлдэйн кино болсон юм.Үүгэээрээ монголын кино урлагт нэгэн шинэ мөрийг гаргаж,хүүхэлдэйн кино үүсч хөгжих замыг нь анх нээж байлаа.Ялангуяа эх орноо дэлхийд сурталчлах,таван тивд монголыг таниулахад Ц.Зандраа гуайн оруулсан хувь нэмэр,хичээл зүтгэл асар их ээ.Тиймээс ч түүний баримтат бүтээлүүдийн дийлэнхи нь улс орныхоо түүхэн замнал,хөгжил цэцэглэлтийг тал бүрээс нь харуулахыг зорьсон байдаг.1951 онд орос англи хэл дээр гарсан “Монгол улс” киногоор уран бүтээлийн гараагаа эхэлж,хожим”Орчин үеийн монгол Улс”/1957/,”Эртний нутгийн солонго”/1966/,”Миний Монгол”/1971/,”Номин хөх тэнгэр”/1981/ гээд баримтат цуврал бусад олон бүтээлүүддээ Цэвээний Зандраа гуай монголоо гэх зүрх сэтгэлээ шингээж,эх орныхоо эрт,эдүгээ үеийн түүхийн он дараалсан өвөрмөц судар бичгийг киноны хэлээр туурвиж үлдээсэн мөнхийн гавъяатай хүн.. Ц.Зандраа гуай монголын тухай баримтат киногоороо 1959 онд Чехослакийн Карловы-Вары хотод болсон ОУ-ын кино наадам,тэрчлэн,“Манай оронд” хэмээх баримтат киногоороо 1964 онд Индонези улсад болсон Ази,Африкийн ОУ-ын III кино их наадмын хамгийн хүндтэй, Гран-при хэмээх тэргүүн шагналыг хүртэж,ертөнцийн чихнээ монгол гэх нэрийг дуурсгаж явлаа.

Ер нь Ц.Зандраа гуайг монголын тухай баримтат киноны нэвтэрхий толь гэж хэмээн хүндэлдэг нь аргагүй юм.Түүний өргөн мэдлэг,кино бүтээх асар их туршлага,өндөр ур чадварыг хилийн чандад ч өндрөөр үнэлдэг байв.Тэгээд ч Цэвээний Зандраа гуай Москвагийн ОУ-ын XIII кино их наадмын шүүгчээр уригдан ажилласан нь түүний нэр хүндийн хэрэг байлаа.Монголоо төлөөлж ОУ-ын шүүгчээр уригдан ажиллах гэдэг тун ховор тохиолдол юм.Ц.Зандраа гуай орос хэлийг төгс эзэмшсэн тул оросоор ярьж сэтгэж бичихдээ тун чадварлаг ,оросын уран зохиол,соёлын өргөн мэдлэг,боловсролтой сэхээтэн байлаа.

Түүний орос хэлнээс орчуулсан Зөвлөлтийн олон арван кино бий.Оросын уран бүтээлчидтэй хамтран хэд хэдэн кино хийхдээ уран бүтээлийн эрэл хайгуул,олз омогтой ирсэн билээ.1966 онд “Эртний нутгийн солонго” киногоо бүтээх явцдаа Оросын баримтат киноны төв архивын сан хөмрөгөөс жанжин Д.Сүхбаатарын сэрүүн тунгалаг байх үеийн ховор нандин амьд дүрийг буулгасан кино хальс олж,өөрийн бүтээлдээ оруулсан юм.Энэ нь монголын ард түмэн анх удаа жанжин Д.Сүхбаатарынхаа амьд жинхэнэ дүрийг харах гайхалтай үйл явдлын нэг болсон төдийгүй монголын баримтат киноны түүхэнд тэмдэглэгдэх ховорхон нээлт байлаа.Ер нь Ц.Зандраа гуайн оюуны тэнхээ, авъяас чадварын цар хүрээ өргөн бөгөөд олон талтай юм.Тэрбээр зохиолч,найруулагч,бас жүжиглэх ур чадварын хувьд ч содон уран бүтээлч байлаа.Тэрбээр Б.Сумхүүгийн “Хань”,Г.Жигжидсүрэнгийн “Хүний амь” кинонд гол бус туслах дүрүүдэд тоглосон юм.Жинхэнэ авъяастай жүжигчинд дүр жижигдэггүй,харин ч жижиг дүр гол дүрээсээ ч дутуугүй үзэгчдийн сэтгэлд хоногшин үлддэг.”Хань” киноны гол баатар Нарангийн эцэгт Ц.Зандраа гуай тоглосон байдаг.Энэ киноны төгсгөл хэсэгт ердөө л ганцхан удаа харагддаг.Гэхдээ л охиныхоо анхны хүүхдээ төрүүлэх мөчийг хүлээж ядан , гүн бодолт автсан эцэг хүний сэтгэлийн эмзэглэл, дотоод зовиурыг гаднахь төрхөөрөө Ц.Зандраа гуай гайхалтай илэрхийлсэн байдаг.Нэг ч үг дуугарахгүй атлаа,түүний ухаалаг том харцнаа далд түгшүүр,айдас тодорч, нэг газраа тогтож ядан,ийш тийшээ алхах,тэгснээ нэг хэсэгтээ шанаагаа тулан сууснаа ахиад л босоод явах нь охиныхоо төлөө ямар их санаа зовж,дотор нь бачимдан байгаа эцгийн дүрийг чадварлаг бүтээсэн юм.

Ц.Зандраа гуай өөрөө амьдрал дээрээ хоёр сайхан охины аав хүн билээ.Г.Жигжидсүрэнгийн ”Хүний амь” киноны бас л төгсгөл хэсэгт шүүх хурал дээр Ц.Зандраа гуай зурасхан төдий харагддаг.Гэхдээ л ардын төлөөлөгч,шүүгч хүний ноён нуруу зарчимч буурь суурь, түүний нухацтай харцнаас тод илэрч байдаг.Ингэж сэтгэлд хормын зуур хоногших дүрийг бүтээнэ гэдэг нь тун ховор авъяас үзэгдэл юм.Ер нь Ц.Зандраа гуай өөрөө оюуны өндөр соёлтой,бусдын төлөө гэх өгөөмөр сайхан сэтгэлтэй,эрхэм хүн байлаа.Иймээс уран бүтээлийнхээ хажуугаар олон нийтийн ажил,нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцдог.Улаанбаатар хотын ууган иргэний хувьд нийслэл хотоо хөгжүүлэх үйлсэд санаа тавьж,хичээл зүтгэл гаргаж явжээ.

Ц.Зандраа гуай 1957,1975 онд Улаанбаатар хотын депутатаар олны итгэл хүлээн 2 удаа сонгогдож байв.Ингэж явахдаа киногоо бүтээж,бас уран зохиолоо ч хаяаагүй юм. Ц.Зандраа гуай өөрийн бичсэн зохиолуудаа эмхтгэж 1962 онд “Гэм нь урдаа”,1975 онд “Согоо хар” хэмээх номуудаа хэвлүүлэн,уншигчдын хүртээл болгож байлаа.Ц.Зандраа гуай бас соён гэгээрүүлэгч,урлаг судлаач хүн юм.Дэлхийн дэлгэцийн урлагийн түүх,онолыг нягтлан судлаж,хуримтлуулсан мэдлэгийнхээ суурь дээр түшиглэн “Кино урлагийн үндэс” номоо 1999 онд бичиж хойч үедээ үлдээжээ.Энэ ном эдүгээ урлагийн дээд сургуулиудын багш,оюутан,кино урлагийг сонирхогч уншигчдын гарын авлага болсоор байна. ХХ зууны Монголын утга зохиол,соёлын томоохон сэхээтэн,соён гэгээрүүлэгч,ууган зохиолч,үндэсний киноны нэрт найруулагч,МУУГЗ Цэвээний Зандраа буурал маань өөрийн гавъяа,зүтгэл,туурвисан бүтээлүүдээрээ монголын урлагийн түүхэнд алсаас сүмбэрлэн харагдах уулсын ноён оргил адил үеийн үед үлдэх эрхэм хүн юм аа.

Урлаг судлаач,профессор Дэмчигдоржийн Мягмарсүрэн